Stad Antwerpen wil de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog levendig houden en duurzaam verankeren in de samenleving. Vanaf 2024 verrijst aan de Scheldekaaien vlakbij het Eilandje een nieuw monument-memoriaal voor alle Antwerpse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Het monument zal de namen van overleden Antwerpse oorlogsslachtoffers tonen - naar schatting zo’n 25.000. Zo krijgt de bezoeker in één oogopslag een indruk van het enorme leed dat de oorlog in onze stad heeft veroorzaakt. Om al deze namen te verzamelen en verifiëren, voert stad Antwerpen uitgebreid historisch onderzoek.

lees meer

Namenproject Antwerpen geeft inzage in het lopende namenonderzoek en vormt zo de (digitale) voorloper van het monument-memoriaal. Het toont een voorlopige lijst met namen van slachtoffers die nu al bij het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen bekend zijn. Via een zoekfunctie kan je de actuele stand van zaken van het namenonderzoek bekijken. Het is niet alleen mogelijk om namen op te zoeken, maar ook om bijkomende informatie over slachtoffers aan te leveren, de schrijfwijze van een naam te corrigeren of suggesties te doen voor ontbrekende namen.

Het historische onderzoek naar de namen van de Antwerpse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog wordt uitgevoerd door het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen. Het onderzoek maakt gebruik van bronnenreeksen uit diverse archieven en loopt tot en met 2023.

Namenproject Antwerpen inventariseert de namen van de overleden oorlogsslachtoffers die in Antwerpen woonden en/of er stierven. Het gaat om vier grote groepen: slachtoffers van de Holocaust, burgerslachtoffers van nazigeweld, burgerslachtoffers van militair geweld en militaire slachtoffers.

lees meer

Stad Antwerpen onderscheidt vier groepen van slachtoffers:  
• Slachtoffers van de Holocaust (Joodse slachtoffers);  
• Burgerslachtoffers van het nazigeweld: werkweigeraars, verplicht tewerkgestelden, verzetsstrijders en politieke gevangenen;
• Burgerslachtoffers van militair geweld: slachtoffers van de bombardementen, V-bommen en andere militaire confrontaties in het Antwerpse;
• Militaire slachtoffers: Belgische en internationale strijdkrachten (geallieerde soldaten en Antwerpse krijgsgevangenen).
‍
Al deze overleden slachtoffers hebben een link met Antwerpen. Ze woonden en/of stierven in Antwerpen en de randgemeenten (de huidige districten). Hun overlijden was het gevolg van oorlogsdaden of oorlogsgebeurtenissen. Het gaat om:
• Mensen die overleden zijn tussen het officiële begin en einde van de Tweede Wereldoorlog in België (10 mei 1940 en 8 mei 1945);
• Slachtoffers die de kampen overleefden, maar alsnog het leven lieten in de weken en maanden tijdens of na hun repatriëring (tot en met 31 december 1945).

Het namenproject focust op de slachtoffers die zijn overleden. Het nieuwe monument-memoriaal zal enkel hun namen weergeven. Maar het monument is er zeker ook voor andere slachtoffers: zij die de oorlog wél overleefden en het leed voor de rest van hun leven met zich meedroegen. Ook de dodelijke slachtoffers waarvan we de namen niet meer zullen achterhalen worden er herdacht.

De geconsulteerde bronnen zijn talrijk. Sommigen bronnenreeksen geven specifieke informatie voor één bepaalde slachtoffergroep. Voor de Joodse slachtoffers bijvoorbeeld steunt het onderzoek op het Jodenregister van België, de Transportlijsten van Kazerne Dossin en de zogenaamde Fichier Drancy. Informatie over de slachtoffers van het nazigeweld is in hoofdzaak afkomstig uit de archieven van de belangrijkste verzetsverenigingen (o.a. Witte Brigade, Nationaal Koningsgezinde Beweging), de Dienst Oorlogsslachtoffers (Rijksarchief in Belgie) en de Dienst van de Weerstand (Defensie). Ander bronnenmateriaal is meer algemeen van aard en overstijgt deze verschillende groepen. Het gaat dan onder meer om de archieven van de begraafplaatsen, de diensten bevolking en burgerlijke stand, gerechtelijke verklaringen van overlijden en talrijke andere ambtelijke documenten.

Je kan nu al opzoeken of een slachtoffer op de namenlijst staat via de zoekfunctie op deze website. Let op: het onderzoek is nog in volle gang. Dat betekent dat nog niet alle namen zijn geïnventariseerd. Het is mogelijk dat de naam van het slachtoffer waarnaar je op zoek bent nog niet is ingevoerd. In dat geval kan je hier het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen op de hoogte brengen.

lees meer

De zoekfunctie van het Namenproject Antwerpen maakt het vanaf september 2021 mogelijk om de tot nu toe geïnventariseerde namen op te zoeken. De belangrijkste basisgegevens van elk slachtoffer worden daarbij bekendgemaakt: voornaam, achternaam, geboorteplaats, geboortedatum. Zo geeft stad Antwerpen het brede publiek inzage in het lopende onderzoek.

Zolang het namenonderzoek nog in volle gang is, publiceert stad Antwerpen van elk slachtoffer enkel bepaalde basisgegevens. Het gaat om voornaam, achternaam, geboorteplaats en geboortedatum. Deze informatie is nodig om een slachtoffer te kunnen identificeren en vormt daarom de basis van de zoekfunctie. Zoeken op geboorteplaats is (nog) niet mogelijk.

Iedereen kan correcties, aanvullingen en nieuwe suggesties doorgeven aan het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen. Dat kan via een aanvraag op deze website.

lees meer

Het namenonderzoek door het FelixArchief loopt tot het najaar van 2023. Tot dan blijft het mogelijk om via het Namenproject Antwerpen aanvullende informatie door te geven. Daarna wordt de namenlijst verwerkt in het monument-memoriaal. Maar ook na de realisatie van het monument-memoriaal zal het mogelijk blijven om er namen aan toe te voegen. Hoe dat precies in zijn werk zal gaan, is vandaag nog niet duidelijk en behoort tot de opdracht van het geselecteerde ontwerpteam.

Iedereen kan correcties, aanvullingen en nieuwe suggesties doorgeven aan het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen. Heel graag zelfs. Zo zorgen we ervoor dat de juiste informatie op het nieuwe monument-memoriaal terecht komt. Correcties en aanvullende informatie kan je bezorgen via deze link.

Alle aanvullende documentatie over een slachtoffer kan bijdragen tot het onderzoek. Ook foto’s, aktes en ander archiefmateriaal kan je (als scan) aan het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen bezorgen via deze link.

Het monument-memoriaal herdenkt alle slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog die in Antwerpen woonden en/of er stierven.

lees meer

De Tweede Wereldoorlog trof Antwerpen zeer zwaar. Geen enkele Belgische stad of gemeente telde meer dodelijke slachtoffers. Dat komt in de eerste plaats door de vervolging en de deportatie van de Antwerpse Joden. In Antwerpen stierven ook veel burgers door bombardementen, waaronder de V-bommen die tussen oktober 1944 en maart 1945 op de stad en de haven vielen. Tenslotte maakte het moorddadige naziregime slachtoffers onder de politieke gevangenen, verzetslieden, verplicht tewerkgestelden en militairen.

Het nieuwe monument-memoriaal zal de namen van alle dodelijke oorlogsslachtoffers tonen. Zo wordt voor de bezoeker meteen duidelijk hoe divers en hoe talrijk de Antwerpse slachtoffers waren. Het Namenproject Antwerpen maakt het mogelijk de namenlijst nu al (gedeeltelijk) te doorzoeken.

Daarnaast staan we ook stil bij de dodelijke slachtoffers van wie we de naam niet meer kunnen achterhalen, én bij de slachtoffers die de oorlog wel overleefden. Velen onder hen waren door de oorlog getekend voor het leven. Ook al vermeldt het monument-memoriaal hun namen niet expliciet, het is ook een plek waar zij worden herdacht.

Stad Antwerpen wil de herdenking van de Tweede Wereldoorlog vernieuwen. Het monument-memoriaal wordt een gedenkplek waar bewoners en bezoekers kunnen stilstaan bij het leed van de Tweede Wereldoorlog. De plek biedt ruimte voor herdenking, reflectie en educatieve activiteiten. Het houdt de herinnering aan een ingrijpende periode levendig, en geeft de herdenkingstraditie door aan toekomstige generaties.

lees meer

In 2019 organiseerde de stad een uitgebreide herdenking van de 75ste verjaardag van de bevrijding van Antwerpen. Vanuit de kerngedachte ‘Altijd vrij. Nooit vanzelfsprekend’ organiseert stad Antwerpen sindsdien samen met partners heel wat initiatieven: expo’s, herdenkingen, lezingen, nieuwsbrieven, getuigenissen, vlot toegankelijke informatie, inzamelingen van objecten en oorlogsverhalen, educatieve trajecten en lespakketten. Daar komen nu het namenproject en het monument-memoriaal bij.

Het nieuwe monument-memoriaal wil de brug bouwen tussen verleden, heden en toekomst: de oorlogsgeschiedenis van Antwerpen, de hedendaagse beleving ervan en het levendig houden voor volgende generaties. Het geeft iedereen de kans om stil te staan bij de complexiteit van de oorlogsjaren. Meer dan ooit staat het leed van de vele duizenden Antwerpse oorlogsslachtoffers centraal.

Met de oprichting van een nieuw monument-memoriaal wil stad Antwerpen het belang van waarden als vrijheid, gelijkheid en democratie onderstrepen. Het is ook een signaal tegen onverschilligheid, racisme en ontmenselijking. Historisch bewustzijn kan burgers aanzetten om samen verantwoordelijkheid te dragen en actief in te gaan tegen onrespectvol gedrag.

Het monument vermeldt de namen van overleden oorlogsslachtoffers die in Antwerpen woonden en/of er stierven. Het gaat om vier grote groepen: slachtoffers van de Holocaust, burgerslachtoffers van nazigeweld, burgerslachtoffers van militair geweld en militaire slachtoffers.

lees meer

Stad Antwerpen onderscheidt vier groepen van slachtoffers. Alle namen zullen per groep worden weergegeven op het monument:

• Slachtoffers van de Holocaust (Joodse slachtoffers);
• Burgerslachtoffers van het nazigeweld: werkweigeraars, verplicht tewerkgestelden, verzetsstrijders en politieke gevangenen;
• Burgerslachtoffers van militair geweld: slachtoffers van de bombardementen, V-bommen en andere militaire confrontaties in het Antwerpse;
• Militaire slachtoffers: Belgische en internationale strijdkrachten (geallieerde soldaten en Antwerpse krijgsgevangenen).

Al deze overleden slachtoffers hebben een link met Antwerpen. Ze woonden en/of stierven in Antwerpen en de randgemeenten (de huidige districten). Hun overlijden was het gevolg van oorlogsdaden of oorlogsgebeurtenissen. Het gaat om:
• Mensen die overleden zijn tussen het officiële begin en einde van de Tweede Wereldoorlog in België (10 mei 1940 en 8 mei 1945);
• Slachtoffers die de kampen overleefden, maar alsnog het leven lieten in de weken en maanden tijdens of na hun repatriëring (tot en met 31 december 1945).

Het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen inventariseert deze namen. Het historische onderzoek loopt tot en met 2023, maar zal nooit helemaal afgerond zijn. Ook als het monument-memoriaal opgericht is, kunnen daarom nog wijzigingen worden doorgevoerd.

Het monument-memoriaal zal enkel de namen van overleden slachtoffers weergeven. Maar het wil zeker ook de vele andere slachtoffers onder de aandacht brengen. Het gaat om zij die de oorlog wel overleefden en het leed voor de rest van hun leven met zich meedroegen. Ook de dodelijke slachtoffers waarvan we de namen niet meer zullen achterhalen worden herdacht.

Op dit ogenblik wordt het aantal overleden Antwerpse oorlogsslachtoffers geschat op ongeveer 25.000. Het onderzoek is nog volop aan de gang. Het precieze aantal wordt daarom pas later duidelijk. Via de teller van het Namenproject Antwerpen kan je steeds het aantal tot dan toe bevestigde namen raadplegen.

lees meer

Het aantal namen van slachtoffers dat op het monument komt, is nog zeer voorlopig. Deze indicatieve aantallen kennen we al:

•Bijna 3 op 5 dodelijke slachtoffers, ongeveer 15.000, zijn Joden.
•Momenteel telt het onderzoek zo’n 1.440 namen van burgerslachtoffers van het nazigeweld. Dat zijn werkweigeraars, verplicht tewerkgestelden, verzetsstrijders en politieke gevangenen.
•Vermoedelijk iets meer dan 4.500 burgers kwamen om het leven door militair oorlogsgeweld, zoals de V-bombardementen en andere militaire confrontaties in de stad.
•Aan militaire zijde sneuvelden er in Antwerpen zeker zo’n 600 Belgische soldaten. Ook dit is een zeer voorlopig aantal. Cijfers van buitenlandse geallieerde troepen zijn nog niet gekend.

Het onderzoek naar de namen van slachtoffers stopt niet met de realisatie van het monument-memoriaal. Nieuwe gegevens zullen de bestaande lijsten en informatie aanvullen en corrigeren, ook na de eerstesteenlegging in 2024.

Het nieuwe monument-memoriaal komt aan het Loodswezen aan de Tavernierkaai in Antwerpen. Deze plek ligt aan de Scheldekaaien, vlakbij het Eilandje.

lees meer

De locatie van het monument-memoriaal is niet toevallig gekozen. De site van het Loodswezen biedt grote zichtbaarheid en verbindt het stadscentrum met de haven. Dat waren twee belangrijke gebieden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bovendien ligt deze plek vlakbij het Red Star Line Museum, het FelixArchief - Stadsarchief Antwerpen en het MAS. Die drie instellingen vormen een stuk van het ‘geheugen’ van de stad. In het MAS opent in 2023 een tentoonstelling over de Tweede Wereldoorlog en Antwerpen. In de expo zal de persoonlijke beleving van alle Antwerpenaren in die zware periode centraal staan.

De Loodswezensite wordt ontwikkeld als deelproject van het masterplan ‘heraanleg van de Scheldekaaien’. Binnen deze ontwikkeling worden het ontwerp en de bouw van het monument-memoriaal geïntegreerd. Lees er hier meer over.

In januari 2022 is er - na een internationale ontwerpwedstrijd - een ontwerpteam gekozen voor de gebiedsontwikkeling van de Loodswezensite aan de Scheldekaaien. Het gaat om een multidisciplinair team onder leiding van Bureau Bas Smets. Het ontwerpteam voorziet de heraanleg van het openbaar domein inclusief de integratie van het namenmonument ter herdenking van de Antwerpse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog.

De site tussen het Noorderterras en het Bonapartesluis wordt gekenmerkt door een aantal historische vlieten (Brouwersvliet, Sint-Pietersvliet en Koolvliet) die het gebied doorsnijden. De voormalige binnenstedelijke havens zijn nog zichtbaar in het huidige stratenpatroon. Het ontwerp van het namenmonument neemt deze vlietmuren als uitgangspunt. Onderstaande schetsen geven een idee van hoe het monument eruit zal zien.

Perspectief vlietmuur gedenkstenen - copyright: Bureau Bas Smets

Perspectief gedenktuinen in voormalige vlieten - copyright: Bureau Bas Smets

Simulatie luchtfoto na - copyright: Bureau Bas Smets

lees meer

Het monument zal bestaan uit zes gedenkmuren die drie intieme herinneringstuinen afbakenen. Zo ontstaat op de kaai een aantal stilteplekken en kleinschalige ontmoetingsruimten waar verschillende gemeenschappen en generaties kunnen samenkomen om de oorlogsslachtoffers te herdenken.

De naam van elk overleden oorlogsslachtoffer wordt op een afzonderlijke natuursteen gegraveerd. De plaatsing van de namen in de vlietmuren nodigt bezoekers uit om een wandeling langs de herinneringstuinen te maken. In totaal zullen de gedenkmuren 336 meter lang zijn en uit meer dan 25.000 gedenkstenen bestaan. Het grote aantal afzonderlijke stenen, en dus overleden slachtoffers, zal indrukwekkend zijn en zal zo helpen om het drama van de Tweede Wereldoorlog beter te begrijpen.

De verschillende stenen worden per slachtoffergroep langs de vlietmuren gegroepeerd. Het is de bedoeling om naargelang het aantal geleefde decennia van het slachtoffer, een soortgelijk materiaal te gebruiken. Zo wordt duidelijk hoeveel mensen van elke leeftijd slachtoffer werden. Op deze manier ontstaat er ook een verwantschap over de verschillende slachtoffergroepen heen.

Het monument-memoriaal schept de kans om samen te herdenken en te ontmoeten. Daarom is het open en voor iedereen toegankelijk.

lees meer

Het monument-memoriaal staat open voor iedereen. In de eerste plaats wil het een plek zijn voor wie zich nauw verbonden voelt met de slachtoffers. Iedereen vindt er een plek om die slachtoffers te herdenken en te eren.

Deze plek wil bezoekers laten stilstaan bij het grote leed van de inwoners van stad Antwerpen, maar ook bij het complexe Antwerpse oorlogsverleden.

Herinnering aan het geweld en de trauma’s uit het verleden krijgen een plaats in het monument-memoriaal. Dat gebeurt in de vorm van herinneringseducatie, schoolbezoeken en verwijzingen naar de tentoonstelling in het nabijgelegen MAS. De ligging aan de Schelde maakt van het monument-memoriaal een plek van rust en bezinning.

Nee, er bestaan vandaag al tal van historische monumenten en herdenkingsplaten in Antwerpen. Deze hebben een belangrijke historische en emotionele waarde. Daarom blijven ze zeker bestaan naast het nieuwe monument-memoriaal.

lees meer

Sommige bestaande oorlogsmonumenten zijn groot en indrukwekkend, andere zijn kleiner en intiem. Vaak zijn ze gewijd aan specifieke slachtoffergroepen. Sommige monumenten herdenken zelfs de beide wereldoorlogen. Deze monumenten en herdenkingsplaten spelen vaak een belangrijke rol voor (lokale) gemeenschappen en blijven zeker bestaan.

Uniek aan het nieuwe monument-memoriaal is dat het de namen van alle dodelijke Antwerpse slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog voor het eerst samenbrengt.

Als alles vlot verloopt start de heraanleg van de Loodswezensite begin 2024. Dan is ook de eerstesteenlegging van het namenmonument gepland. In de komende jaren maakt het FelixArchief verder werk van het uitgebreid namenonderzoek. De resultaten van het Namenproject Antwerpen kunt u volgen op deze website.

lees meer

Het Namenproject Antwerpen is de digitale voorloper van het monument-memoriaal. Het toont een voorlopige lijst met namen van slachtoffers die nu al bij het FelixArchief bekend zijn. Via een zoekfunctie kunnen nabestaanden en andere geïnteresseerden de actuele stand van zaken van het namenonderzoek bekijken. Het is niet alleen mogelijk om namen op te zoeken, maar ook om bijkomende informatie over slachtoffers aan te leveren, de schrijfwijze van een naam te corrigeren of suggesties voor bijkomende namen aan te leveren.

Het namenonderzoek loopt tot en met 2023. Dan is de namenlijst min of meer definitief (al zal er altijd ruimte blijven voor correcties en aanvullingen) en kan er gestart worden met de integratie van de namen in het fysieke monument-memoriaal. Er zal ook een digitaal monument ontwikkeld worden om het online herdenken van (individuele) slachtoffers mogelijk te maken.